Recenzje

Już parę lat temu czytelnicy zainteresowani Conradem mogli przewidywać, że dla polskiej conradystyki rodzi się znakomity badacz: w roku 2008 ukazało się kilka ciekawych artykułów o tłumaczeniach Jądra ciemności mało znanej do tej pory autorki, Ewy Kujawskiej-Lis. I oto pojawienie się w roku 2011 czterystu stron pracy tej samej autorki potwierdza z nawiązką te nadzieje.

 

Książka Ewy Kujawskiej-Lis¹ wprowadza czytelnika w rozmaite dziedziny humanistyki. Jej tytuł i podtytuł sygnalizują skromnie tylko jeden z tych regionów: ma to być praca z zakresu translatoryki, poświęcona studiom głównie nad jedenastoma polskimi przekładami czterech utworów Conrada, w których jako narrator występuje Marlow: Youth, Lord Jim, Heart of Darkness, Chance (choć omówienie przekładów innych utworów też się w książce pojawia od czasu do czasu). Oczywiście, badanie tłumaczeń musi opierać się także o szeroką kompetencję językoznawczą; ujawnia się ona wielokrotnie choćby w studium o anaforyzacji, we fragmencie o polisemii (s. 142‒143) czy też w rozdziale o archaizacji i uwspółcześnianiu. I wreszcie, jak pisze autorka we wstępie, „analiza przekładów zakłada analizę oryginałów” (s. 18) i „powinna prowadzić do wniosków odnoszących się do wyższych poziomów tekstu literackiego” (s. 10). Te wnioski szczególnie nas tu interesują.

 

Nie znaczy to, że nie chcemy podziwiać także osiągnięć autorki w zakresie samej translatoryki. Po pierwsze, wydaje się, że studium nad przekładami Conrada pozwoliło jej na ciekawe obserwacje spięć pomiędzy teorią a praktyką tłumaczenia, między innymi na ukazanie, że seria przekładowa (czyli różne przekłady tego samego tekstu) bywa w sposób dość nieoczekiwany zjawiskiem dynamicznym, że powstawanie nowych przekładów w historii (przyrost ilościowy translatów w diachronii, by użyć języka „fachowego”) nie musi wcale iść w parze z podniesieniem jakości tłumaczeń, gdy chodzi o zgodność semantyczną z oryginałem. Obraz historyczny praktyki nie zawsze więc potwierdza ogólne założenia teoretyczne (a erudycja autorki w zakresie teorii przekładu jest wręcz popisowa!). Ważne też wydają się inne sprawy teoretyczne, jak na przykład uznanie poprawionych tłumaczeń Anieli Zagórskiej jako osobnych translatów oraz wyraźne położenie akcentu na ich roli w seriach. Autorka wielokrotnie też podkreśla w swej pracy, że pojęcie błędu translatorskiego jawi się jako teoretycznie niedookreślone i skomplikowane; widać, że szczególnie jest ono niepewne w wypadku tłumaczeń tekstu literackiego, kiedy wzrasta rola kompetentnej interpretacji oryginału i poprawnego rozpoznania kreowanego modelu świata (nawiasem mówiąc, dziwić może nieporadność tłumaczy właśnie w tym zakresie, wiele razy potwierdzona badaniem Kujawskiej-Lis). W perspektywie translatorycznej interesujące staje się również, jak książka Kujawskiej-Lis unika subiektywnego, krytycznego tropienia indywidualnych błędów tłumaczy (choć mogłoby się czasami wydawać, że cała została właśnie temu poświęcona, skoro na rozważaniu rozmaitego rodzaju potknięć w tłumaczeniach owo studium właściwie polega), że jest ona w sposób tak wyważony, tak wspaniale udokumentowany skupiona głównie na różnicach i podobieństwach tłumaczeń w ramach serii przekładowych. Tu warsztat badacza, warsztat uczonego, sprawdza się znakomicie.

 

Po drugie, bardzo głęboko poprowadzona analiza zebranego materiału porównawczego prowadzi autorkę do historycznych wniosków dotyczących serii przekładowych zarówno każdego z tekstów tetralogii, jak i jej całości. Badane teksty wcześniejszego okresu ukazują wpływ konwencji stylistycznych literatury rodzimej na techniki translatorskie owego czasu, a czasem nawet wręcz ubogie rozumienie zadań tłumacza wobec literatury (na przykład opuszczanie fragmentów tekstu). Analiza Kujawskiej-Lis potwierdza szczególną rolę tłumaczeń Anieli Zagórskiej (to przecież nadal przekłady kanoniczne), nie tylko wśród wcześniejszych i współczesnych jej tłumaczy, lecz także w porównaniu z przekładami późniejszymi, które w zestawieniu z oryginałami wyraźnie wykazują tendencję do przekłamań semantycznych i zmian ideologicznych.

 

Powróćmy do najbardziej nas interesującego zakresu badań Kujawskiej-Lis. Dogłębne i przenikliwe wejście w rozmaite języki tłumaczy pozwala badaczce przyjrzeć się dokładniej niż to dotąd bywało rozmaitym niuansom języka oryginału. A to oznacza tak szczegółowe i tak umotywowane rozpoznanie Conradowskich sposobów strukturowania postaci, między innymi samego Marlowa jako narratora i jako postaci, jakiego dotąd w opracowaniach przedmiotu nie mieliśmy. Oznacza też ukazanie maestrii Conrada w operowaniu językiem, ujawnienie na czym tak naprawdę polega jego sztuka, ukazanie jak precyzyjny i przemyślany jest jego warsztat literacki. W bardzo interesujący sposób Ewa Kujawska-Lis przekracza granice wzorcowego badania translatorskiego i ujawnia się jako doskonały i ciekawy badacz-literaturoznawca.

 

Tak więc z kilku przyczyn książka Marlow pod polską banderą stanowi dla czytelnika niespodziankę – w wielu aspektach miłą i przyjemną. Pojawia się tylko jedno niezbyt przyjemne zaskoczenie, bo ostatecznie okazuje się, że w literaturze polskiej nie ma jednego Conrada! Jeśli idzie o tetralogię z Marlowem, Conradów tych jest przynajmniej dziewięciu i żaden z nich nie jest tożsamy z Conradem pod flagą brytyjską! Może tak staranne ukazanie przez Ewę Kujawską-Lis, jaki ten Marlow polski naprawdę jest (i ilu ich jest!), sprowokuje któregoś z genialnych tłumaczy, by podjął się uzupełnienia dotychczasowych serii przekładowych tetralogii i przedstawił nowe tłumaczenia, ujawniając tym razem prawdziwy kunszt pisarski Conrada.

 

1. 
   Ewa Kujawska-Lis, Marlow pod polską banderą. Tetralogia Josepha Conrada w przekładach z lat 1904-2004, Olsztyn 2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.